در سطح بین المللی از واژه NGO برای نخستین بار در قطعنامه شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل(UNESCR )در فوریه 1950 این گونه استفاده شد: هر نوع سازمان بین المللی كه با موافقت دولتی ایجاد نشده باشد سازمان غیر دولتی محسوب می شود. از آن پس واژه NGO برای انواع متعدد سازمانهایی كه در درون مرزهای هر كشور فعالیت می كنند به كار گرفته شد(سازمان ملل،1992).
منبع : كتاب درآمدی بر مشاركت مردمی و سازمانهای غیردولتی، دکتر محمدرضا سعیدی ، انتشارات سمت .
تعاریف ارائه شده از سوی نهادهای بین المللی :
1. تعاریف سازمان مردم نهاد در نهادهای سازمان ملل متحد
1.1. اداره اطلاعات عمومی سازمان ملل : به هر سازمان غیردولتی و داوطلبانه ای اطلاق می شود كه در سطح محلی، ملی یا بین المللی فعالیت دارد و افرادی با علائق مشترك، آن را اداره می كنند. خدمات انساندوستانه، توجه دادن مردم به اعمال دولت، نظارت بر سیاست های اتخاذ شده از سوی دولت و تشویق به مشاركت سیاسی در امور خارجه، در شمار فعالیت های این سازمان قرار می گیرد. سازمان هایی از این دست، با تحلیل و كارشناسی امور، نقشی مشابه ساز و كارهایی هشدار دهنده را بازی می كنند.
1.2. شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل : هر سازمانی كه بر اساس نهادهای دولتی یا موافقتنامه های بین دولت ها شكل نگرفته باشد، غیردولتی محسوب می شود.
2. تعاریف بانك جهانی : بانك جهانی به دلیل نوع رابطه گسترده خود با سازمان های غیر دولتی، از تعاریف مختلف و متنوعی برای قرار دادن سازمانهای غیر دولتی در حیطه اختیارات خویش استفاده می برد كه از آن میان می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- الف: سازمانی است متشكل از افراد خاصی كه پایبندی برخی اصول اساسی اجتماعی، فعالیت های خویش را بر پایه توسعه بخشیدن به جوامعی كه در آنها زندگی می كنند، قرار می دهند.
- ب: سازمان یا گروهی از مردم كه مستقل از هر گونه كنترل خارجی فعالیت نموده و اهداف آنان در راستای ایجاد تغییرات مورد نظر در یك جامعه، فضا یا موقعیت خاص است.
- ج: سازمانی است با ساختار غیرانتفاعی كه ماهیتی داوطلبانه، خدماتی یا توسعه محور دارد و در راستای اهداف اعضا حركت می كند یا به دنبال منافع سایرین است. سازمانهای عام المنفعه در شمار این سازمان ها قرار دارند.
- د: نوعی سازمان توسعه اجتماعی محسوب می شود كه به منظور تقویت مردم شكل گرفته است.
- ه: سازمانی مستقل، دموكراتیك و نامنسجم است كه در آن تلاش در جهت تقویت جنبه های اقتصادی یا اجتماعی گروه های حاشیه ای صورت می پذیرد.
- و: سازمانی كه به احزاب سیاسی وابستگی نداشته و غالباً درگیر فعالیت هایی برای كمك، توسعه و بهداشت و سلامت جامعه است.
- ز: سازمانی متعهد به علل ریشه ای مشكلات و مسائل، كه تلاش دارد كیفیت زندگی افراد فقیر، مستضعف و حاشیه ای را در مناطق شهری و روستایی ارتقا بخشد.
- ح: سازمان هایی كه برای جامعه و از سوی آن تشكیل یافته و دولت در آنها دخالتی ندارد یا میزان دخالت آن بسیار اندك است. این سازمان ها، هم می توانند حالت خیریه ای داشته باشند و هم می توانند در فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی داخل گردند.
- ط: سازمانی كه در درون خود حالت منعطف و دموكراتیك داشته و تلاش می نماید تا بدون قصد منفعت طلبی برای خویش، به مردم خدمت كند.
3. تعریف شورای اروپا :
سازمانهای غیر دولتی، جمعیت ها، جنبش ها یا گروه هایی هستند كه مستقل از دولت بدون قصد منفعت طلبی و در جهت دفاع از منافع خاصی؛ همچون مسائل شغلی، اجتماعی، فرهنگی، تجاری، سیاسی، علمی، انسان دوستانه، مذهبی و .. تشكیل گردیده اند.
4. تعریف اتحادیه اروپا :
- سازمان های غیردولتی برای سود شخصی تشكیل نشده اند. اگرچه ممكن است كارمندان حقوق بگیر داشته باشند و در فعالیت های سودآور شركت نمایند، اما سود یا مازاد حاصله را بین اعضا و مدیران پخش نمی كنند.
- سازمان های غیر دولتی داوطلبانه هستند. یعنی اینكه آنها به صورت داوطلبانه تشكیل یافته اند و معمولاً عنصر مشاركت داوطلبانه در سازمان وجود دارد.
- سازمان های غیر دولتی از سازمان های غیر رسمی و یا گروه های جمعی كه بر اساس نیاز فوری تشكیل می شوند، متمایز هستند زیرا كه تا حدودی رسمی وسازمان دهی شده می باشند. معمولاً سازمانهای غیر دولتی دارای مقررات سازمانی بوده و تعریف رسمی از اهداف، شیوه های عمل و حوزه كار خویش دارند.آنها در مقابل اعضا و كسانی كه به آنها كمك مالی می كنند، پاسخگو هستند. سازمان های غیر دولتی مستقل هستند، به ویژه از دولت و دیگر مقامات اجتماعی و احزاب سیاسی یا سازمان های بازرگانی. سازمان های غیر دولتی در راستای اهداف و ارزش های مربوط به منافع خود خدمت نمی كنند. بلكه اهداف آنها خدمت در حوزه وسیع تر اجتماعی است و در امور بهبود وضعیت مردم، به نفع گروه های مشخصی از مردم و یا همه اجتماع فعالیت می كنند.آنها به دنبال منافع حرفه ای یا تجاری اعضای خود نیستند.
منبع : کتاب “راهنمای سازمانهای غیردولتی” تالیف دکتر محمود رضا گلشن پژوه ؛ انتشارات موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران .
تعریف سازمان های غیر دولتی و ویژگی های آن :
در اسناد سایر موسسه های ملل متحد نیز تعریف های مشابهی عرضه شده است كه سه ویژگی عمده در تمامی تعریف ها مشاهده می شود:
1. غیردولتی بودن: بدین معنی كه تاسیس آنها بر اساس تصمیم دولتی و در چارچوب بودجه عمومی انجام نگیرد بلكه اشخاص حقیقی یا حقوقی خصوصی، موسس آنها باشند و سازمان، جزئی از تشكیلات بدنه عمومی دولت دانسته نشود.
2. غیرانتفاعی بودن: بدین معنی كه دست یافتن به درآمد و سود، هدف اصلی و غایی سازمان تلقی نشود، هر چند كه این ویژگی، سازمان غیردولتی را از دست یابی به درآمد برای اداره امور خود باز نمی دارد.
3. تمایل به استقلال و خودمختاری: بدین معنی كه سازمان غیردولتی سعی می كند برای تحقق اهداف خود در چارچوب قانون محلی كشور متبوع، تا حد ممكن از درجه استقلال بالایی برخوردار باشد و زیر نفوذ صاحبان قدرت و یا گرایش های مختلف قرار نگیرد.
منشور ملل متحد :
منشور سازمان ملل متحد در ماده 71 به شورای اجتماعی و اقتصادی اجازه می دهد تا ترتیبات مناسبی را برای مشاوره و همكاری با سازمان های غیردولتی كه فعالیت آنها در حوزه صلاحیت این شورا قرار دارد، طراحی كند.
شورای اجتماعی- اقتصادی ملل متحد در بررسی خود در این زمینه رهنمودهایی كلی ارائه داد و سه گروه از سازمان های غیر دولتی را پیش بینی كرد:
- گروهA : سازمان هایی كه حوزه در سطح گسترده ای در ارتباط با حوزه های صلاحت شورای اجتماعی- اقتصادی است و به عبارتی فعالیت آنها مرتبط با مسائل نظام های اقتصادی و اجتماعی كشورهاست.
- گروهB: سازمان هایی كه حوزه فعالیت آنها در سطح محدود و خاص مرتبط با حوزه های در صلاحیت شورا است و فعالیت این سازمان ها حجم اندكی از فعالیت های زیر پوشش را دربرمی گیرد.
- گروهc: سازمان هایی كه با افكار عمومی مردم در ارتباطند و فعالیت اطلاع رسانی دارند. بنا به نظر این شورا، سازمان های غیردولتی از هر سه گروه می توانند اشخاص با صلاحیتی را به عنوان ناظر به نشست های عمومی شورای اجتماعی- اقتصادی ملل متحد بفرستند.
نگرش یونسکو :
یونسكو در یك نگاه كلی، سازمان های غیردولتی را نمایندگان جامعه مدنی می داند و افزایش فعالیت آنها را موجب بارورتر شدن جامعه مدنی برای حركت در مسیر دموكراسی می داند.
همكاری دو جانبه یونسكو با سازمان های غیر دولتی، منافع و آثار مثبت متقابلی را برای دو طرف به ارمغان
می آورد. با این همكاری، یونسكو از مشاوره فنی و اطلاعات این سازمان ها بهره مند می شود و آنها نیز ضمن استفاده از اسناد و اطلاعات یونسكو، مجرایی برای معرفی برنامه های خود در سطح بین المللی می یابند.
از نظر یونسكو، این سازمان ها در اصل بر اساس یك توافق غیر دولتی میان چند شخصیت حقیقی و یا حقوقی تاسیس می شوند و از لحاظ نظام اداری كشور متبوع و از لحاظ بودجه و تشكیلات، بخشی از دستگاه دولتی به شمار نمی آیند. از سوی دیگر، این سازمان ها باید ماهیت غیر انتفاعی داشته باشند، هر چند كه چنین ماهیتی آنها را از دست یابی به درآمدهای محدود برای اداره تشكیلات باز نمی دارد.
یونسكو در یك تقسیم بندی كلی برای همكاری خود با سازمان های غیر دولتی بر اساس اولویت، سه نوع سازمان غیر دولتی را از یكدیگر متمایز می سازد:
1. سازمان های غیر دولتی بین المللی كه شامل سازمان هایی است كه اعضای بدنه تصمیم گیر و اجرایی آن جنبه بین المللی و چند ملیتی داشته است.
2. بنیادها و نهادهای مشابه كه كاركرد بین المللی داشته باشند، یعنی فعالیت آنها به مرزهای ملی كشور متبوع، محدود نشود.
3. سازمان های غیر دولتی ملی و یا محلی.
با عنایت به این كه ترغیب همكاری های بین المللی به منظور رسیدن به صلح جهانی از اولویت های اصلی یونسكو است، این سازمان همكاری مستقیم با سازمان های غیر دولتی با ماهیت بین المللی و یا حداقل كاركرد بین المللی را در اولویت قرار می دهد و همكاری با سازمان های غیر دولتی ملی را عمدتاً از راه كمیسیون های ملی كشورهای عضو و یا دفترهای خارج از مقر یونسكو توصیه می كند، هر چند كه در مواردی همكاری مستقیم با سازمان های یاد شده، مجاز می باشد.
منبع : كتاب مجموعه مقالات نقش و جایگاه سازمانهای غیردولتی در عرصه فعالیت های ملی و بین المللی . انتشارات دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور و وزارت امور خارجه . مقاله یونسکو و سازمانهای غیردولتی تالیف دکتر مجید بزرگمهری.