دکتر محمد رضا سعیدی : سازمانهای غیردولتی، گروهها و نهادهای بسیاری را در بر می گیرند كه مستقل از حكومت عمل می كنند و در درجه نخست، همكاری و انسان محوری را بر اهداف تجاری ترجیح می دهند.
در كشورهای صنعتی این قبیل سازمانها به عنوان كارگزاران خصوصی از توسعه بین المللی پشتیبانی كرده، گروههای بومی سازمان یافته در سطوح ملی- منطقه ای و همچنین گروههای عضویتی در روستاها را پوشش می دهند. افزون برآن و در مقام عمل، سازمانهای غیر دولتی، به نوعی، انجمنهای مذهبی و خیریه ای محسوب می شوند كه اهرم و پشتوانه خصوصی به شمار می آیند و آن را به حركت درمی آورند، غذا و خدمات تنظیم خانواده ارائه و سازمانهای محلی را تقویت می كنند. چنانچه بخواهیم دایره فعالیت سازمانهای غیردولتی را وسیع تر در نظر گیریم، تعاونیهای محلی مستقل، انجمنهای محلی، تشكلهای زنان و انجمنهای دامداری و نیز گروههای شهروندی كه عملكردشان بر ساخت قدرت سیاسی اثر گذار است، در حوزه شمول سازمانهای غیردولتی قرار می گیرند.
با چنین چشم اندازی از حوزه عمل سازمانهای غیردولتی، به برخی از تعاریف موجود در خصوص این سازمانهای اشاره می كنیم تا بینایی برای ارائه تحلیلهای جامع تر در زمینه شناسایی ابعاد مختلف عملكرد این قبیل سازمانها پی افكنده باشیم.
الف) سازمان غیردولتی به هر نوع سازمانی گفته می شود كه دولت در تشكیل و كنترل آن دخالتی ندارد. از نظر دولت، هر سازمانی كه در دیوان سالاری(بوروكراسی) گسترده دولتی سهمی ندارد، سازمان غیر دولتی تلقی می شود.
ب) گروهی از افراد كه داوطلبانه و با هدف غیرانتفاعی گرد هم می آیند و در سطح محلی، ملی یا بین المللی فعالیت می كنند(سازمان ملل متحد، 1992).
ج)در كارگاه آموزشی سازمانهای غیر دولتی كه به سال 188 در شهر بانكوك تایلند برگزار شد، این تعاریف ارائه شد:
1. سازمان غیر انتفاعی، داوطلبانه، خدمتگرا و توسعه مدار كه در جهت منافع اعضا- به عنوان یك سازمان خودجوش- یا سایر افراد جامعه- به عنوان یك سازمان كارگزار- عمل می كند.
2. سازمانی كه از افراد خصوصی معتقد به اصول اجتماعی معین و با هدف تامین توسعه اجتماع حوزه فعالیتش تشكیل شده است.
3. سازمان توسعه اجتماعی كه در جهت كمك به توانمندسازی مردم تلاش می كند.
4. سازمان یا گروهی از افراد كه مستقل از هر گونه كنترل بیرونی و به منظور نیل به اهداف و مقاصد ویژه تلاش می كنند و ادای این وظایف به تغییر مطلوب در اجتماع، ناحیه یا وضعیت معین منجر
می شود.
5. سازمانی مستقل، انتخابی، غیرفرقه ای و مردمی كه برای توانمندسازی گروههایی كه از نظر اقتصادی یا اجتماعی در حاشیه قرار گرفته اند، تلاش میكند.
6. سازمانی كه وابستگی به احزاب سیاسی نداشته برای رسیدن به توسعه و رفاه اجتماعی تلاش می كند.
7. سازمانی كه متعهد است در جهت رفع مشكلات بنیادی و بهبود كیفیت زندگی، با تاكید بر مسائل فقرا، محرومان و حاشیه نشینان مناطق شهری و روستایی بكوشد.
8. سازمانی كه به وسیله اجتماع و برای اجتماع بدون دخالت- یا با دخالت اندك- دولت تاسیس شده و نه تنها در امور خیریه، بلكه در زمینه های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز فعالیت می كند.
9. سازمانی كه از نظر تشكیلات اجرایی انعطاف پذیر و دموكراتیك است و سعی می كند به صورت غیر انتفاعی به مردم خدمت كند.
ویژگیهای سازمانهای غیردولتی
از مجموع بررسیهای صورت گرفته در زمینه سازمانهای غیر دولتی و نیز شناسایی و تمیز سازمانهای مختلفی كه با چنین هدف و فلسفه ای فعالیت می كنن، می توان به ویژگیهای زیر بیشتر تاكید كرد:
1. غیرانتفاعی بودن: این سازمانها با انگیزه سودجویی شكل نگرفته اند و در پی كسب سود برای اشخاص یا دسته های خاص نیستند. هر چند سازمانهای غیر دولتی می توانند در فعالیتهای بازرگانی مشاركت كرده، تولید سود و سرمایه كنند. ولی سود و سرمایه آنها باید صرفاً برای اجرای ماموریت سازمان به مصرف رسد یا در سازمان سرمایه گذاری شود.
2. نداشتن وابستگی به دولت: سازمانهای غیردولتی را مردم تاسیس می كنند و عموماً دولتها در ایجاد و مدیریت آنها نقش چندانی ندارند؛ از قبیل انجمنها، مجامع، گروههای حرفه ای، سازمانهای خیریه و مذهبی. به دیگر سخن، این سازمانها در ساختار دیوان سالاری دولتی جایی ندارند. با وجود غیر دولتی بودن این سازمانها، برخی دولتها با هدف گسترش مشاركتهای مردمی در تاسیس و مدیریت این سازمانها دخالت می كنند.
3. داوطلبان: خصلت عمده سازمانهای غیردولتی آن است كه مردم به صورت داوطلبانه آنها را تشكیل داده اند. با آنكه این سازمانها باید تابع قوانین و مقررات موجود باشند، اما هیچ تشكیلات دولتی نباید در شرایط عادی دستور ایجاد، اداره و انحلال آنها را صادر كند و هرچند این سازمانها به استخدام كارمند اقدام می كنند، به مشاركت داوطلبانه بسیاری از افراد علاقه مند، برای خدمت در هیئت مدیره و كمكهای دیگر متكی هستند.
4. برخورداری از شخصیت حقوقی : برای گسترش فعالیت سازمانهای غیردولتی، قوانینی وضع می شود كه بر اساس آن این سازمانها به ثبت می رسند و از شخصیت حقوقی مستقل برخوردار می شوند. این امر موجب جلب اعتماد مردم به آنها می شود و از این طریق می توانند با سازمانهای دولتی قرارداد امضا و از تسهیلات مختلفی نظیر وام بانكی استفاده كنند.
5. مدیریت دموكراتیك و مشاركتی : محققان معتقدند كه در این سازمانها فرایند دموكراتیك یا مردم سالاری اهمیت بالایی دارد؛ زیرا این روند، مشاركت مستمر افراد داوطلب را تضمین می كند(ریچارد،1376). ماهیت مردمی سازمانهای غیردولتی اقتضا می كند كه فرایند اداره آنها از پایین به بالا و مشاركتی باشد. بر همین اساس نیز مدیران آنها از سوی اعضا انتخاب و در صورت نارضایتی از عملكردشان بركنار می شوند. این ویژگی سبب می شود كه اعضا همواره بر عملكرد مدیران نظارت داشته و مدیران پاسخگوی عملكردشان در برابر اعضا باشند و به این ترتیب نیز سازمان از پویایی بیشتر برخوردار شود. بنابر این، هر چه سازمانها به سوی نخبه گرایی حركت كنند از ماهیت دموكراتیك بودن به دور خواهند شد.
6. خودگردانی : سازمانهای غیردولتی، از نظر مالی خودگردان هستند. هرچند آنها از دولت، افراد خیر، سازمانهای بین المللی و… كمكهایی دریافت می كنند، این كمكها نباید به گونه ای باشد كه وابستگی شان را به منابع كمك دهنده فراهم كند و آنها را از اهداف و تعهدات اجتماعی شان دور سازد.
7. غیرسیاسی بودن : این سازمانها تعهد اجتماعی دارند. هدف اساسی آنها خدمت به اجتماع، فقرا، گروههای آسیب پذیر، رفع تبعیضهای جنسی، نژادی، مشكلات محیطی و… است. ساز و كارهای تاسیس سازمانهای غیر دولتی نیز با سازمانهای سیاسی(احزاب) متفاوت است و معمولاً آنها در زمان تاسیس تعهداتی مبنی بر وارد نشدن به حوزه های سیاسی می سپارند.
8. معافیت مالیاتی : همان طور که سازمانهای غیردولتی بصورت غیرانتفاعی اداره می شوند و با هدف خدمت رسانی به اقشار آسیب پذیر و توسعه اجتماعی فعالیت می کنند ،از پرداخت مالیات معاف هستند.
منبع : كتاب درآمدی بر مشاركت مردمی و سازمانهای غیردولتی، تالیف دکتر محمدرضا سعیدی ، انتشارات سمت .
1. تعریف دایان اتو: یك سازمان غیردولتی، شخصیتی غیرانتفاعی است كه اعضای آن، شهروند یا مجموعه ای ازشهروندان یك یا چند كشور است كه نوع فعالیت آن به منظور پاسخ گویی به احتیاجات افراد جامعه و یا جوامعی كه سازمان مذكور با آن همكاری می نماید، تعیین می شود.
2. تعریف سالامون لستر و هلموت آنهی ار: سازمان غیردولتی، تشكلی مستقل، منعطف ،دموكراتیك و غیرانتفاعی است كه فعالیت های خود را در جهت كمك به تقویت بنیه های اقتصادی و اجتماعی گره های حاشیه ای، حل معضلات عامه و گاه رفع مسائل قشری خاص متمركز نموده است.
3. تعریف جك پلانو و ری التون: سازمان غیردولتی، سازمانی است با سازو كاری برای فراهم ساختن زمینه همكاری میان گروه های ملی درباره مسائل بین المللی به ویژه در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، انسان دوستانه و تكنیكی.
4. تعریف ارائه شده از سوی گروه مطالعاتی دانشگاه جانز هاپكینز : دانشگاه جانز هاپكینز با مطالعه 40 كشور طبقه بندی و تعاریف زیر را در رابطه با سازمان های غیر دولتی ارائه كرده است:
- الف- بر حسب درآمد: سازمان هایی كه هزینه های آنها عمدتاً از طرف كمك ها و مساعدت های مردمی تامین می شود.
- ب- بر حسب عرضه توان كاری: كار در این سازمان ها غیر اجباری و بدون چشم داشت مادی است.
- ج- بر حسب خروجی: این سازمان ها اغلب خیریه و عام المنفعه هستند و كالاهایی از نوع عمومی تولید می كنند.
- د- بر حسب توزیع سود: سازمان هایی كه سود خالص آنها میان متولیان سازمان توزیع نمی شود و در حیطه تشكل های غیردولتی شناخته می شوند.
- ه- سازمان یافتگی: تشكل می بایست تا حدودی نهادینه شده و تثبیت یافته باشد. تجمع های موقت و خلق الساعه كه هیچ ساختار واقعی و هویت سازمانی ندارند، واجد تعریف نیستند.
- و- خصوصی بودن: از حیث سازمانی از دولت جدا هستند.
- ز- خودگردانی و استقلال: بتوانند بر فعالیت های خودشان تسلط و نظارت داشته باشند.
- ح- توزیع غیرانتفاعی: حاصل به موسسین یا مدیران تعلق نگیرد و در جهت اهداف سازمان به كار گرفته شود.
- ط- داوطلبانه بودن: شركت در فعالیت های این تشكل ها به صورت داوطلبانه بوده ونظام عضوپذیری آنها آزاد است